‘ग्रेट गेम’ तिब्बत र नेपाल

अलेग्जेन्डरका तिनै सेनाका सन्तान पाकिस्तानको हिन्दकुश हिमाल क्षेत्रका कलस जाती रहेका र आधुनिक आनुबांशिकी अध्ययनबाट सो प्रमाणित भएकोबारे सम्वन्धित अनुषन्धानलाई उद्धृत गर्दै न्यु योर्क टाइम्सले उल्लेख गरेको छ। (९)

सातौं सताव्दीका स्रोङचन गम्पोको तिब्बती साम्राज्यले युरोप र सिंगो एसियाको ध्यानाकर्षण गरेको थियो। तेह्रौं सताव्दीको चंगेज खाँको मङ्गोल साम्राज्य प्रशान्त महासागरदेखि मंगोलिया, चीन, तिब्बत र मध्य एसियाका मुलुक, अफगानिस्तान, जर्मनीको पश्चिम भाग भएर पूर्वतिर लाग्ने डेन्युव नदीसम्म विस्तारित थियो। दुई करोड ३० लाख वर्ग किलोमिटर क्षेत्रमा फैलिएको उनको साम्राज्य अलेग्जेन्डर महानको साम्राज्य भन्दा चार गुणा ठूलो थियो। (१०)

सन् १८४६मा ब्रिटिस भारतका एक सैन्य अधिकारी लेफ्टिनेन्ट हेनरी स्ट्राचे स्पष्ट रणनीतिक उद्देश्यका साथ तिब्बत गए (११) त्यसपछि त्यो क्रम निरन्तर चलिरह्यो। रूसीहरू पनि त्यसैगरी तिब्बतको कुना-कुना सम्म विभिन्न राजनीतिक, रणनीतिक र भौगोलिक तथा प्राकृतिक उद्देश्यले पुगिरहेका थिए। (१२)

त्यसैगरी तिब्बत भ्रमण गर्नेहरूमा अमेरिकीहरू पनि थिए र उनीहरूमध्ये अमेरिकी लेखक, अन्वेषक र कूटनीतिज्ञ विलियम वुडभिल रकहिल विशेष थिए। रूस, चीन लगायत विभिन्न मुलुकमा राजदूत समेत रहेका र विभिन्न युरोपेली भाषाका साथै संस्कृत, चिनियाँ र तिब्बती भाषामा समेत पोख्त उनी पछि अमेरिकाको सहायक विदेशमन्त्री समेत भएका थिए। १८९१मा प्रकाशित (१३) र तिब्बतको भौगोलिक, धार्मिक र सांस्कृतिक जनजीवनबारे लेखिएको उनको पुस्तक त्यतिखेरसम्मको सबैभन्दा गहन र विस्तृत रहेको बताइन्छ। सो क्रममा त्यस अघि कसैले भ्रमण नगरेको बिकट क्षेत्रहरूमा उनी पुगे।

दोस्रो पटकको भ्रमणमा मात्रै उनले करीव १४ हजार किलोमिटरको यात्रा तय गरे। घोडा, खच्चरमा यात्रा गर्नुको साथै लामो पैदल भ्रमण गरे। पाँच हजार मिटर आसपास उचाइका ६९ भन्ज्याङहरु पार गरे, तीन हजार चार सय १७ स्थानको सर्भे गरे, सयौं फोटो खिचे र सयौं मानव शास्त्र, बनश्पति शास्त्र र भूगर्भ शास्त्रीय महत्वका नमूनाहरू संकलन गरे। (१४)
यति प्रष्ट रणनीतिक उद्देश्यका साथ तिब्बतको त्यति गहन र विस्तृत भ्रमण त्यस अघि कसैले गरेका थिएनन्। (१५) संयोग हो कि के हो त्यो अर्कै कुरा होला, तर रकहिलको पुस्तक प्रकाशित भएको छ दशक पछि त्यही खाम र आम्दो क्षेत्रका तिब्बतीहरूले चीनियाँ आधिपत्य विरूद्ध ठूलो विद्रोह गरे।

सीआइएले नेपालको भूमिबाट समेत तिब्बतमा गराएको गुप्त खम्पा बिद्रोहमा संलग्न विद्रोहीहरूको मूलभूमि पनि खाम र आम्दो नै थियो।

तिब्बतमा ठूला शक्ति राष्ट्रहरूको ''ग्रेट गेम''

भारतस्थित अङ्ग्रेज शासकहरूले तिब्बतको रणनीतिक महत्वलाई अत्यधिक बुझेका थिए।

भारतको सुरक्षाको लागि दोस्रो बफर पङ्क्तिको रूपमा तिब्बतको महत्वलाई उनीहरूले राम्ररी आत्मसात गरेका थिए।

तिब्बतमाथि चीनको प्रभुसत्ताको साङ्केतिक चरित्रबारे अङ्ग्रेज शासकहरू स्पष्ट थिए । त्यसैले तिब्बतमाथि उनीहरूले पनि नेपालले जस्तै आक्रमण गरे।

चुम्बी उपत्यका लगायतका तिब्बती भूभाग आफ्नो नियन्त्रणमा लिएर १८९०को सन्धिगर्न तिब्बतलाई वाध्य बनाए।

सन्धिपछि चुम्बी त फिर्ता गरे तर सिक्किममाथिको तिब्बती स्वामित्वलाई अन्त्य गरेर आफ्नो संरक्षित राज्यको मान्यता दिलाउन सफल भए।

त्यसको तीन बर्ष पछि तिब्बतसँग व्यापारिक सन्धि पनि गरे।

ब्रिटिस भारतको बढ्दो दवावलाई सामना गर्ने क्रममा तिब्बतले रूससँग पनि सम्वन्ध बढाएको थियो (१६) स्मरणीय छ, ब्रिटिस भारतका गभर्नर जनरलको पत्रसम्म ग्रहणगर्न अस्वीकार गर्ने दलाइ लामाले रूसका सम्राटलाई पत्र लेखेको, आफ्नो प्रतिनिधि मण्डल रूस पठाएको र रूसबाट उपहारमा हातहतियार ल्याएको अवस्थाले चीनलाई चिन्तित बनाएपछि चीनले रूससँग गुप्त सन्धि गरेको थियो (१७) तिब्बतमा रूसको सरोकारलाई चीनले मान्यता दिएको र चीन र तिब्बतमाथि हुने कुनै आक्रमण विरूद्ध रूसले सहयोग गर्ने जस्ता सहमतिहरूले अङ्ग्रेज सरकार चिन्तित बन्न पुग्यो।

रूस र चीनको त्यस्तो सम्झौताको बलमा चीन आफ्ना साम्राज्यवादी महत्वाकांक्षाहरूलाई मूर्तरूप दिन स्वतन्त्र बन्न पुगेको र त्यसबाट चीनियाँ सेनाले तिब्बत छिचोलेर सिक्किम र भुटानलाई नियन्त्रणमा लिँदै नेपालमाथि आक्रमण गर्न सक्ने र त्यो भारतीय सुरक्षाको लागि अत्यन्त खतरनाक हुन सक्ने ठहर उसको थियो।

अनि रूस र चीनवीचको रणनीतिक सामिप्यताले विगतमा चीनको प्रभुत्व अन्तर्गतको तर तत्कालमा बृटिस साम्राज्य अन्तर्गतको बर्मा (हाल म्यान्मार) माथिको उसको स्वामित्वमाथि समेत पुग्न सक्ने चुनौतीले काश्मिरदेखि बर्मासम्मको भारतको हिमालय क्षेत्रको भूसीमानाको दुई तिहाई भागको सुरक्षा चिन्ता अंग्रेज सरकार बोक्न पुग्यो।

त्यस अवस्थामा तिब्बतमा एउटा सैनिक मिसन पठाउने र त्यहाँ ब्रिटिस दुत रहने व्यवस्थाको लागि तिब्बतलाई वाध्य बनाउने रणनीति अङ्ग्रेज सरकारले बनाइरहेकै बेलामा रूस सरकारले बृटिस विदेशमन्त्री लर्ड्स ल्यान्सडोनलाई पत्र लेखी रूसले तिब्बत सम्वन्धमा स्वयम् तिब्बत वा चीनसँग कुनै सम्झौता नगरेको, तिब्बतमा आफ्नो कुनै दुत नरहेको र त्यस्तो दुत राख्ने कुनै सोच समेत नराखेको कुरा बताएको अवस्थाले अंग्रेज सरकार आश्वस्त भए पनि एसियाको वृहत्तर सुरक्षाको दृष्टिले त्यस्तो कुनै रणनीतिक उद्देश्यका त्यस्ता कुनै गठवन्धनलाई अस्तित्वमानै आउन नदिन अंग्रेज सरकार प्रतिवद्ध थियो।

त्यसैले ब्रिटिस भारतका गभर्नर जनरल लर्ड कर्जनले कर्णेल यङ्गहजब्यान्डको नेतृत्वमा एउटा सैन्य अभियान दल तिब्बत पठाएका थिए।

सो दलको आक्रामक सैन्य अभियानको क्रममा दलाई लामा भागेर मङ्गोलिया पुगे, त्यसलाई चीनले दलाइ लामालाई दोस्रो पटक निष्कासन गर्ने र आफ्नो प्रभुत्वलाई स्थापना गर्ने अवशरको रूपमा लियो।

त्यसले झन् स्थिति प्रतिकूल बन्ने अवस्था आएपछि नेपाल समेतको पहलमा अंग्रेज सरकार र तिब्बतवीच एक सन्धी सम्पन्न भयो।

सो सन्धिले (१८) ‘ब्रिटिस सरकारको सहमति बेगर तिब्बतको कुनै भूभाग कुनै अर्को मुलुकमा गाभ्न, निश्चित अवधिको लागि कुनै विदेशी शक्तिलाई तिब्बती भूभाग करारमा सुम्पिन उनीहरूलाई सडक निर्माण, खनिज पदार्थको दोहनमा विशेष सुविधा प्रदान गरिने छैन।

ब्रिटिस सरकारको त्यस्तो अनुमति बेगर कुनै विदेशी मुलुक वा त्यहाँका जनतालाई कुनै रकम प्रदान गर्न, तिब्बतको आन्तरिक मामिलामा उनीहरुलाई हस्तक्षेप गर्न दिन वा त्यस्ता मुलुकलाई तिब्बतमा आफ्नो दुत राख्न तिब्बत सरकारले स्वीकृति दिने छैन’भन्ने प्रवन्धलाई समेत उक्त सन्धिले स्वीकार गरेको थियो।

१८९४-१८९५ मा कोरिया र ताइवानमाथिको प्रभुत्वलाई लिएर चीन र जापान वीच युद्ध भएको थियो।

युद्धमा चीन नराम्ररी पराजित भयो र कोरियालाई स्वतन्त्र राष्ट्रको मान्यता दिन वाध्य भयो।

चीन ताइवान माथिको नियन्त्रणलाई परित्याग गर्न सहमत भयो र तिनै प्रावधानहरू सहितको सन्धि दुई मुलुक वीच सम्पन्न भयो।

उक्त युद्धले जापानलाई सर्वशक्तिमान एसियाली राष्ट्रको हैसियत प्राप्त भयो।

जापानलाई प्राप्त उक्त हैसियतले पूर्वी युरोपदेखि मध्य एसिया हुँदै पूर्वी एसियासम्म विस्तारित रूसलाई स्वाभाविकरूपमा चिन्तित बनायो।

अर्को कुरा, रूस महाकाय त थियो तर पूर्वी एसियामा उसको एउटा मात्र बन्दरगाह थियो र त्यो पनि अत्यधिक ठण्डी प्रदेशमा पर्ने भएकोले बर्षको केही महिना मात्र संचालनमा आउन सक्ने- बाँकी समय हिउँले छोपिने भएकोले त्यस्तो भू रणनीतिक बन्धन अन्त्य गर्न ऊ प्रतिवद्ध थियो।

त्यसैले कोरिया प्रायद्विप र कोरियाको पश्चिम तर्फको लियाओदोङ प्रायद्विप( हाल चीनको स्वामित्वमा रहेको) मा उसको रणनीतिक दृष्टि थियो र उक्त दुवै प्रायद्विपमा आफ्नो नियन्त्रण स्थापना गर्न चाहन्थ्यो।

अघिल्लो चीन-जापान युद्धमा उसले चीनलाई सैन्य सहयोग समेत उपलव्ध गराएकोले उक्त दुवै क्षेत्रमाथि प्रभुत्व स्थापना गरेर त्यहाँ आफ्नालागि बाह्रै महिना उपयोगमा आउन सक्ने बन्दरगाह सुविधा विकास गर्न चाहन्थ्यो।

तर आफ्नो प्रभाव क्षेत्र र आफ्नो सीमा नजिक शक्तिशाली रूसको उपस्थिति जापानलाई स्वीकार्य थिएन।

यिनै परिवेशमा दुई मुलुक वीच तनाव बढ्दै जाँदा १९०४-१९०५मा रूस र जापान वीच युद्ध भयो।

रूस पराजित भयो।

जापानद्वारा पराजित रूस र चीनको क्षीण राजनीतिक, सैनिक र रणनीतिक मनोवल ब्रिटिस भारत सरकारको लागि परोक्ष वरदान बन्न पुग्यो।

भारतमाथिको उसको औपनिवेशिक स्वामित्व र तिब्बतमाथिको उसको प्रभुत्व चुनौती रहित बन्न पुग्यो।

दोस्रो विश्व युद्ध सम्म बेलायत क्षेत्रमा सोही हैसियतमा रहिरह्यो।

सन्दर्भ सूची
(१) बेर्थोल्ड लाफर- वज ओडोरिक अफ पोर्डेनन इभर इन टिबेट, टोङ्ग पाओ, ब्रिल- दि नेदरल्यान्ड्स, सेकेन्ड सिरिज, भोल्युम १५, नं ३, १९१४ , पृष्ठ ४०५-४०६।

(२) सर चार्ल्स बेल ( १८७०-१९४५) ब्रिटिस भारतका उच्च प्रशासनिक र कूटनीतिक अधिकारी सर चार्ल्स बेल ( १८७०-१९४५) द्वारा लिखित र क्लारेन्डन प्रेस-अक्सफोर्ड द्वारा सन् १९२४मा प्रकाशित पुस्तक 'टिबेट पास्ट एण्ड प्रिजेन्ट' को मुन्सीराम मनोहर लाल पब्लिसर्स नयाँ दिल्लीबाट प्रकाशित प्रथम इन्डियन संस्करण, १९९०, पृष्ठ ३६-३७।

(३) बेल ऐजन पृष्ठ ४६।

(४) ग्राहम स्याण्डबर्ग दी एक्स्प्लोरेसन अफ टिबेट : इट्स हिस्टोरी एण्ड पार्टिकुलर्स १६२३ टु १९०४ , डब्ल्यु. थ्याकर स्पिङ्क एण्ड को. क्रीडलेन लन्डन, १९०४, पृष्ठ १०२।

(५) इपोलिटो डेसिडेरी - मिसन टिबेट : दी एक्स्ट्राअर्डिनरी एटिन्थ सेन्चुरी अकाउन्ट अफ फादर इपोलिटो डेसिडेरी (एस. जे. लिओनार्द स्वेलिङबाट सम्पादित तथा माइकेल जे. स्वीट द्वारा अनुवादित) विज्डम पब्लिकेसन्स, सोमरभिल, युएसए, २०१०।

(६) अ मिसनरी इन टिबेट-लेटर्स एण्ड अदर पेपर्स अफ फादर इपोलिटो डेसिडेरी, एडिटेड एण्ड ट्रान्सलेटेड बाई रेभरेन्ड एच. होल्स्टेन, एस. जे.,रोयल एसियाटिक सोसाइटी अफ बेङ्गाल, १९३८, भोल्युम ४, आर्टिकल २४, पृष्ठ ६८४।

(७) उपत्यकामा मल्ल राजाहरूको शासन कालमा कताबाट यो मल्ल बाहेकका थरका मानिस राजा हुन पुगे भन्ने बारेमा इतिहासकार डा. डिल्लीरमण रेग्मीको विश्लेषण र निष्कर्षको लागि हेर्नुहोस उनको पुस्तक मेडिभल नेपाल, अ हिस्टोरी अफ थ्री किङडम्स (१५२०ए.डी. टु १७६८ ए.डी. भोल्युम दुई , रूपा एण्ड को. २००७, पृष्ठ १६७-१७७।

(८) डा. रेग्मी ऐजन, पृष्ठ ३९०-९१।

(९) निकोलस वेड - ट्रेसिंग एन्सिस्ट्री, रिसर्चर्स प्रड्युस अ जिनेटिक एट्लास अफ ह्युमन मिक्सिङ् इभेन्ट्स, दी न्युयोर्क टाइम्स, फेब्रुवरी १३, २०१४।

(१०) इतिहासकार तथा लेखक कोन इग्गुल्डेन-टेन अफ दी ग्रेटेस्ट हिस्टोरिकल कन्क्वेरर्स, मेल अनलाइन सेप्टेम्बर ४, २०१०।

(११) स्यान्डबर्ग , ऐजन , पृष्ठ १२८।

(१२) स्यान्डबर्ग पृष्ठ १९७, २३२-२३३।

(१३) दी ल्याण्ड अफ लामाज : नोट्स अफ अ जर्नी थ्रु चाइना, मंगोलिया एण्ड टिबेट विथ म्याप्स एण्ड इलस्ट्रेसन्स, लङ्गम्यान्स ग्रीन एण्ड को. लन्डन।

(१४) स्यान्ड्सबर्ग पृष्ठ २१७।

(१५) स्यान्ड्सबर्ग पृष्ठ १०१-१०२।

(१६) चार्ल्स बेल ऐजन पृष्ठ ६२।

(१७) चार्ल्स बेल, ऐजन, पृष्ठ ६४।

(१८) चार्ल्स बेल, ऐजन, पृष्ठ ६८-६९।

(१९) केशवप्रसाद भट्टराई - नेपाल-अमेरिका सम्बन्ध: विगत र वर्तमान, देश सञ्चार, फेब्रुवरी २५, २०१९ र नेपाल-अमेरिका सम्वन्धमा चीन र तिब्बत पक्ष, देश सञ्चार, मार्च २३, २०१९।

(लेखक नेपाल इन्स्टिच्युट फर स्ट्रेटेजिक स्टडिज (निस) सँग सम्वद्ध छन्।)