नेपालमा चन्द्रशमशेरले पहिलोपटक निर्वाचनको परिकल्पना गरेको पाइन्छ। उनले सोचेछन्, ‘जंगबहादुर हुँदा जनता भेंडा थिए, वीरशमशेरको पालामा जनता साँढे भए, मेरो पालामा सिंह भएका छन्, पछि के हुने हुन् । म पछिको प्रधानमन्त्रीले कसरी धान्छ ?’ त्यस्तो सोचले उनले केही सुधार गर्न खोजेछन् । त्यही सोच अनुरूप आजभन्दा १ सय ३ वर्षअगाडि म्युनिसिपालिटीको चुनाव गर्ने धारणा ल्याएछन् ।

त्यो चुनाव कसरी भयो, के भयो थाहा छैन । पछि २००४ सालमा पद्मशमशेरको पालामा ‘नेपालको वैधानिक कानुन’को नाममा पहिलो संविधान आयो । त्यसमा म्युनिसिपालिटी (नगरपालिका)को चुनावको बन्दोबस्त रहेछ । उक्त चुनावमा २५ वर्ष उमेर पुगेको पुरूषले उम्मेदवारी दिन पाउने र २१ वर्ष उमेर पुगेको पुरूषले मतदान गर्न पाउने प्रावधान बनाइएको रहेछ । त्यसै अनुरूप चुनाव भएछ ।

नेपालमा चुनावको पृष्ठभुमि यही हो । २००७ सालको परिवर्तनपछि त देश प्रजातान्त्रिक प्रक्रियामा गइहाल्यो । सात सालको संविधानले विधान सभाको चुनाव हुने भनेको थियो। तर, लामो समयसम्म चुनाव भएन । विभिन्न सरकार परिवर्तन भए । राजनीतिक आन्दोलनहरू भए । अन्ततः ०१५ सालमा चुनाव हुने भयो । तर, संविधान सभाको चुनाव हो कि संसदको टुंगो हो, निर्क्यौल थिएन । चुनावको घोषणा भयो । चुनाव हुने भयो । तयारी पनि शुरू भयो । फागुन एक गते संविधान (नेपालको अधिराज्यको संविधान, २०१५) आयो । संविधानले संसदको चुनाव भन्यो । छ दिनमै फागुन सात गते चुनाव भयो । भित्रभित्रै सबै तयारी रहेछ, सर्वसाधारणलाई मात्रै थाहा थिएन ।

यति लामो समयसम्म चुनाव नहुनुको मुख्य कारक राजा महेन्द्र थिए । उनलाई चुनाव गर्‍यो भन काँग्रेसले जित्छ भन्ने डर थियो । पछि चुनाव गरे पनि काँग्रेसले ३५, ४० सिटभन्दा बढी जित्दैन भन्ने रिपोर्ट पुग्यो । अनि मात्र चुनाव गर्न राजा तयार भएका हुन् ।

चुनावमा काँग्रेसले नजितोस् भनेर जमिनदारहरुले भित्रभित्र धेरै मेहनत गरे । त्यतिबेला काँग्रेसको हाराहारीमा प्रतिस्पर्धा गर्ने पार्टी गोर्खा परिषद् थियो । चुनाव चरणबद्ध भयो । त्यतिबेलाको चुनाव अहिलेजस्तो थिएन । मतपत्रमा भोट हालेर मतबाकसमा खसाउन हुन्थेन । एउटा सादा कागज नै मतपत्र हुन्थ्यो । बन्द कोठामा बेग्लाबेग्लै पार्टीका बेग्लाबेग्लै रङका बाकस हुन्थे । मतपत्र लिएर मन परेको दलको रङको बाकसमा खसाएर मतदान गरिन्थ्यो । त्यतिबेला पुरुष महिला दुवैले भोट खसाल्न पाउँथे ।

“त्यतिबेला नेतासँग ठाडो कुरा गर्न सक्ने मान्छे थिएनन् । तर, नेतासँग जनताको पहुँचचाहिँ थियो । अहिलेजस्तो तह तहका नेताहरु थिएनन् । पत्रकार आए भनेर उहाँहरु खुशी हुनुहुन्थ्यो ।जिल्ला, गाउँमा पत्रकार नै थिएनन् । केन्द्रीय नेताहरुले चाहिँ चुनावको समयमा पत्रकार खोज्थे ।सांसदहरुमा आपसमा स्‍नेह, मितव्ययिता, सद्‌भाव, आत्मीयता थियो । ठेकेदार बाहुबली कम थिए ।”

जनता थोरै थिए । ४२ लाख ४६ हजार तीन सय ६८ मात्र मतदाता थिए । प्रतिनिधिसभाका लागि एक सय नौ निर्वाचन क्षेत्र छुट्टाइएको थियो । माइकमा पर्चा पम्प्लेट मार्फत् प्रचारप्रसार गर्थे । अहिलेजस्तो आचारसंहिता नै थिएन । नेताहरूले कसैलाई भोज खुवाउनु पर्दैनथ्यो । जनताले नै नेतालाई भात खुवाउँथे । बेला हेरेर नेता कार्यकर्तालाई जनताले खाजा खुवाउँथे । घरघरमा चिया खुवाउने चलन थिएन । पार्टीलाई चन्दा दिन्थे । अहिलेजस्तो भोटरलाई पैसा दिन पर्दैनथ्यो । जनताले नेतालाई माया गर्थे । पार्टीका कार्यकर्ताको गरिमा र सम्मान थियो, जनताका माझमा ।

राणा शासनबाट वाक्क भएका मान्छे थिए । नेताले प्रजातन्त्रको भाषण राम्रा राम्रा गर्थे । सुन्दर आकर्षक सपना देखाउँथे । हो कि त गर्छन् कि त भन्ने जनतालाई लाग्थ्यो । विर्ता प्रथा जस्ता चरम शोषण थिए । विर्ता शोषितहरु यो प्रथा उन्मूलन होस् भन्ने चाहन्थे । पार्टीहरुले विर्ता उन्मूलन गर्छौँ भनेर भाषण गर्थे । त्यो जनताले पत्याए, पछि उन्मूलन पनि भयो ।

त्यतिबेलाको चुनाव अहिलेजस्तो खर्चिलो थिएन । चुनाव लड्न अहिलेजस्तो धेरै पैसा चाहिँदैनथ्यो । आवेदन धरौटी २५० रुपैयाँ थियो । दरखास्त दिएको दिनदेखि चुनावसम्म पाँच हजार रुपैयाँभित्र टार्न पर्थ्यो। पुग्थ्यो पनि । काठमाडौंमा चुनाव रोचक भएको थियो । म त त्यतिबेला नेपाल कम्युनिष्ट पार्टीको कार्यकर्ता पनि थिएँ । निर्वाचन क्षेत्र नं. ४ भक्तपुरबाट गणेसप्रसाद मानन्धर उठेका थिए । म उनकै प्रचारमा संलग्न थिएँ ।

काठमाडौं क्षेत्र नं. १ मा पुष्पलाल र गणेशमान प्रतिस्पर्धी थिए । अहिलेजस्तो बागी उमेदवार उठाउने चलन त्यतिबेला पनि थियो । गणेशमानले पुष्पलाललाई हराउन लाल सिंह भन्नेलाई उठाउनुभएछ । गणेशमानलाई हराउनलाई पूर्णबहादुर एमएलाई उठाएछन् । त्यस्तै विराटनगरबाट उठेका विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालालाई हराउन राजाले अवधनारायण सिंह र दिलबहादुर श्रेष्ठलाई उठाएछन् ।

पहिलो आमनिर्वाचन र शिशु प्रजातन्त्र भए पनि त्यतिबेलाका नेताले अहिले जसरी एक अर्कालाई गाली गर्दैनथे । आलोचना हुन्थ्यो । अहिले त जथाभावी गाली गर्न थाले । नेता प्राय: मर्यादामा बसेर गाली गर्थे । केआइ सिंह चाहिँ अपवाद हुन् । उनले अलि कडा भाषण गर्थे । गाली गर्ने शब्द पनि यति धेरै थिएनन् । कम्युनिष्टले काँग्रेसलाई पुँजीवादी पार्टी, यसमा जमिनदार र विर्तावालहरु छन्, यसले काम गरेर खाने जनताको हित गर्दैन भनेर आलोचना गर्थे । काँग्रेसले चाहिँ कम्युनिष्टले बुढाबुढीलाई मार्छ भन्दै आलोचना गर्थे ।

बिपी भाषण गर्न निकै सिपालु थिए । तै पनि कम्युनिष्ट नेताको जस्तो हुँदैनथ्यो । मनमोहन अधिकारीको भाषण एक नम्बरको हुन्थ्यो । साह्रै गतिलो भाषण । सूर्यप्रसाद उपाध्यायको भाषण पनि राम्रो हुन्थ्यो । विपीको टु दी प्वाइन्ट भन्ने भएकाले उनको भाषण भन्नासाथै मान्छे लठ्ठ हुन्थे ।फागुन सात गतेदेखि सुरु भएको चुनावको अन्तिम मतदान १६ साल वैशाख २१ गते भयो । अन्तिम मतगणना २७ गते भयो ।

करिब अढाइ महिनामा चुनाव र मतगणना सकियो । जुन ठाउँमा मतदान हुन्छ, बेलुकादेखि नै मतगणना सुरु हुन्थ्यो । त्यही कारणले नेपाली काँग्रेसले दुइ तिहाइ सिट जित्यो। काँग्रेसले जित्यो भन्‍ने खबर पुग्दै गएपछि अरु ठाउँमा पनि उसलाई भोट हाल्नेहरु बढे । अहिले पनि जित्नेलाई भोट हाल्नुपर्छ, खेर फाल्न हुँदैन भन्ने मानसिकता छ । त्यतिबेला पनि थियो । एकै दिन भोट हालेर मतगणना भएको भए ७४ सिट आउने सम्भावना थिएन । पूर्वतिरबाट घुम्दै गएर गुल्मी बागलुङतिर सबभन्दा पछि चुनाव भएको थियो । मत चाहिँ १७ लाख ९१ हजार तीन सय ८१ खस्यो । १९ सिट गोर्खा परिषद्ले, चार सिट नेपाल कम्युनिष्ट पार्टीले, अरु कोहिले दुइ तीन एक गरी जिते ।

भ्रष्ट भयो राजनीति
त्यतिबेला नेतासँग ठाडो कुरा गर्न सक्ने मान्छे थिएनन् । तर, नेतासँग जनताको पहुँच चाहिँ थियो । अहिलेजस्तो तह तहका नेताहरु थिएनन् ।मैले पत्रकारिता गर्दा त्रिपुरेश्वरमा तराई पार्टीका बेदानन्द झा, वीर हस्पिटल पछाडि डिल्लीरमण रेग्मी र कमल पोखरीमा विपीलाई भेट्न प्राय जान्थेँ । सजिलो पहुँच थियो । ब्रेकफास्ट खान ज्ञानेश्‍वरमा गयाप्रसाद शाहकहाँ जान्थेँ । पत्रकार आए भनेर उहाँहरु खुशी हुनुहुन्थ्यो ।जिल्ला, गाउँमा पत्रकार नै थिएनन् । केन्द्रीय नेताहरुले चाहिँ चुनावको समयमा पत्रकार खोज्थे ।
सांसदहरुमा आपसमा स्‍नेह, मितव्ययिता, सद्‌भाव, आत्मीयता थियो । ठेकेदार बाहुबली कम थिए ।

त्यो बेलामा राजनीति गर्ने मान्छेहरुको हातमा राजनीति थियो । अहिलेको राजनीति गर्ने नेताहरु जिम्मेवार भएनन् । आफ्ना छोरा श्रीमतीतिर हस्तान्तरण भयो । बिपीले कुनै पनि छोरालाई आफ्नो उत्तराधिकारी बनाउन खोजेनन् ।अहिले चुनाव खर्चिलो भयो । पैसा नहुनेले चुनाव नै लड्न सक्दैनन् । २५ लाख रुपैयाँ सोझै खर्च गर्न पाइने भो । यो रकम नेपाली जनताको हकमा सानो पैसा होइन । यसको मतलब पैसा हुनेले मात्र राजनिति गर भनेको हो । शासनमा जान खोज्ने हो भने पैसा कमाउनुपर्‍यो। नेतृत्वले जनतालाई बिगार्‍यो। पैसाको लोभी गरायो ।

पहिला जनताले पाँच रुपैयाँ दिँदा निकै ठूलो रकम हुन्थ्यो । कार्यकर्तामा राजनीतिप्रति आस्था थियो । सके आफैँले खर्च गर्थे, नभए आफ्नो हात तल गर्दैनथे । अहिले त उल्टो हुँदैछ । अहिलेका कार्यकर्तालाई भिआइपी रेष्टुरेन्टमा खुवाउनुपर्छ । यसले गर्दा चुनाव खर्चिलो भयो ।

राजनीतिमा भ्रष्टाचार पञ्चायतले लिएर आएको हो । पञ्चायतमा खाना नखाई राजनीति गर्ने मान्छे कम थिए । नगद चाहिँदैनथ्यो । अहिले खाना खाइकन नगद, पेट्रोल सबै चाहियो । ०४८ सालको चुनावसम्म धेरै पैसा खर्च गर्ने चलन थिएन । गिरिजाप्रसाद कोइरालाले गराएको मध्यावधि चुनावदेखि खर्च बढ्न थाल्यो । अहिले त ठेकेदारहरु नै संसदमा छन् । राजनीतिलाई पैसाले खेलाउने भयो ।

उतिबेला कुनै लिखित निर्वाचन आचारसंहिता थिएन । तर, नेता र जनताको व्यवहारमा थियो । अहिले लेखिएको छ तर व्यवहारमा कहिँ देखिँदैन । प्रधानमन्त्री स्वयंले नै उल्लंघन गर्नुभयो । निर्वाचन आयोग पनि पार्टीका कोटामा छन् । यो चुनाव हेर्दा आशा गरेका मान्छेहरु आउँदैनन् । बाहुबलि धनबली डाँको ठूलो भएको नै आउने हुन् । नयाँ पुस्तामा केही आशालाग्दा अनुहार छन् । राम्रा उमेदवारहरु नै प्रतिद्वन्द्वी छन् । दुवै आए कति राम्रो हुन्थ्यो । नेताहरु आफैँले खाल्डो खनेका छन् । जनताले सोचेजस्तो राजनीति हुनलाई सायद अझै अर्को संघर्ष गर्नुपर्छ कि ?

यो पनि पढ्नुस्..

केवल एक पार्टी प्रमुखले जितेका थिए पहिलो आमनिर्वाचन